Türkiye'de Yönetim Düşüncesinin Erken Dönemleri. Sümerbank (1930-1945)

İktisadi Devlet Teşekkülleri, bugünün, ‘işletme disiplini içine sıkışmış', ‘kamu örgütlerini neredeyse tamamen inceleme alanının dışına çıkararak güncel organizasyonların güncel yönetim sorunlarına odaklanmış' bir yönetim ve organizasyon camiası için çok uzaklarda kalan örgütler gibi görünüyor. Oysa, Türkiye'de yönetim düşüncesinin ulusal tarihini anlamanın birincil koşulu tarih içinde biriktirilen yönetim düşüncesinin bugüne taşındığı tüm organizasyon, yapı ve süreçleri inceleme konusu yapmaktan geçiyor. Bu tür bir ilgi genişlemesi, bugünün organizasyonlarını konu edinmiş araştırmaların zeminini sağlamlaştıracak bilgilere ulaşılmasını da sağlıyor.

Bu kitap, hem yönetim ve organizasyonun Türkiye'de akademik bir dal olarak gelişimini, hem de daha genel olarak örgütleri incelemede tarihsel yaklaşımları benimsemeye yeni meyledişler çerçevesinde değerlendirilmeli. Kitapta, Türkiye'de devletin sanayileşmede öncülüğü üstlendiği ve bu amaçla bazı alanlarda büyük işletmeler oluşturduğu 1930'ların başlarıyla 1945 arasındaki dönemde, bu işletmelerin en önde geleni, Sümerbank, inceleniyor. Bahsi geçen döneme dair bugünlere kadar yazılanlardan farklı olarak, iki yönetim meselesinin uygulamada aldığı hal ve zaman içinde gösterdiği değişim üzerinde ayrıntılı biçimde duruluyor: bunlardan biri, o günlerin tabirleriyle, teşkilat, diğeri de içtimai teşkilat. Kitapta aynı zamanda bunlara dair uygulamaların ihdası ve zamanla meydana gelen değişikliklere esas teşkil eden anlayış ve bilgilerin hangilerinin ne tür dış etkilerle geldiği, hangilerinin de fiiliyatta yerel kaynaklı şekiller aldığı ortaya koyulmaya çalışılıyor.

356 s, s/b resimler, Türkçe.

KISALTMALAR
ÖNSÖZ
GİRİŞ

BİRİNCİ BÖLÜM - OSMANLI'DAN CUMHURİYET'E KALAN İZLER

I. 19. yy Osmanlı Devleti'nden Cumhuriyet'e Yönetim Mirası

1. İktidar Kaynaklarının Çeşitlenmesi Karşısında Bürokraside Yenilenme: Tanzimat
   1. Osmanlı Egemen Sınıfının ve İdari Yapısının Niteliği: Tanzimatla Birlikte Ne Dönüştü, Ne Değişmedi?
   2. Geleneksel Endüstrinin Dönüşümü: Loncalardan Devlet İşletmelerine
2. 1876'dan Jön Türklere: Yabancı Sermaye ile Gelen Emek Düzenlemeleri ve Osmanlı İşçisinin Nitel Özellikleri
3. Jön Türklerden Cumhuriyet'e: "Milli İktisat" "Milli Girişimci" "Milli Şirketler"
   1. Milli İktisat: Say ile Sermaye Birlikte Millileşiyor
   2. Milli Şirketler: "Müteşebbis Bürokrasi"

II.  Korumacı ve Devletçi Sanayileşmeye Geçişi Anlamada İki Önemli Eşik

1. İzmir İktisat Kongresi
2. 1929 Dünya Buhranı

III.  Korumacı ve Devletçi Sanayileşme Dönemi: 1930-1939

1. Devletçilik İdeolojik İlke Olarak Benimseniyor: 1931-1933
2. Devletçiliğin Uygulama Alanı Olarak Devlet İşletmeleri: 1934-1939

IV.  Devletçi Sanayileşmede Sona Geliniyor: 1940-1945

İKİNCİ BÖLÜM - DEVLETÇİ DÖNEM, MAKROKURUMSAL ÇEVRE ve EGEMEN AKTÖRLER

I.   Sanayileşmede Devletçilik Dönemi

A.     Devletçilik Modeli Örnek Alınıyor

B.     Özgül Model Biçimlen(diril)iyor

II.   Kurumsal Girişimci Olarak Devlet: Özgül Bir Kurumsal Yapıya Doğru

C.     Devlet Bir Örgütsel Form Oluşturuyor

D.     Devlet Girişimciliğini Meşru Kılıyor

E.      Devlet Örgütsel Forma Kurumsal Niteliğini Kazandırıyor

F.      Devlet Yönetim Bilgisini İthal Ediyor

1.           Akademi Dünyası

2.           Uygulama Dünyası

G.     Özgül Bir Yönetim Düşüncesine Doğru

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM - 1930-1945 YÖNETİM DÜŞÜNCESİNİ ANLAMADA KRİTİK BİR ÖRNEK: SÜMERBANK

I.   Kuruluşu, Yatırımları ve Kurumsallaşması

A.     Kuruluş Kanunu ve Devraldığı Yatırım Mirası

B.     Yatırımını Gerçekleştirdiği Fabrikalar

C.     3460 Sayılı İktisadi Devlet Teşekkülleri Yasası

II.  Araştırmanın Yöntemi

III.  Sümerbank'ta Yönetim: "Maddi ve İçtimai Teşkilat"

A.    Umumi Heyet'ten Müesseselere: "Teşkilat"

• "3460 ‘Mutlak Bir İhtiyaç' mı?"
• "Nazari Bir Ademi Merkeziyet"
• "Farazi Alman Modeli Yerine Türk Tipi ‘Tesis'"     
• "Örgüt Yapısı Daha Çok Bir Muhasebe Sistemi Sorunudur"
• "Denetimde Türk Modeli"
• "Denetimde Etkili Bir ‘Teferruat': Umumi Murakabe Heyeti"
• "Fuzuli Bir Kurul: Umumi Heyet"
• "İktisadın Erkânı Harbiyesi: İdare Meclisleri"
• "İDT'leri Gerçekte Kim Kontrol Ediyor?"
• "Müesseselerin ‘Çalışma Esasları'"

B. 1939'dan 1945'e: Umumi Murakabe Heyeti Sümerbank Teşkilatını Denetliyor

1. Yıl 1939

• Sümerbank Teşekkül Merkezi
• Birleşik Pamuk İpliği ve Dokuma Fabrikaları Müessesesi

2. Yıl 1941

• Sümerbank Teşekkül Merkezi
• İplik ve Dokuma Fabrikaları ile Selüloz Sanayii Müesseseleri

3. Yıl 1942

• Sümerbank Teşekkül Merkezi
• Demir ve Çelik Fabrikaları Müessesesi

4. Yıl 1943

• Sümerbank Teşekkül Merkezi

5. Yıl 1944

• Selüloz Sanayii Müessesesi

C. "İstihsalin En Büyük Faktörü: İşçiler ve Memurlar"

1. "Mesleki Eğitim Meselesi"

2. "İşçi ‘Giriş Çıkış' Meselesi"

• "İskân Meselesi"
• "Sağlık, Doyurma ve Giydirme İşleri"

D. 1939'dan 1945'e: Umumi Murakabe Heyeti "İçtimai Teşkilatı" Denetliyor

1. Yıl 1939

• Birleşik Pamuk İpliği ve Dokuma Fabrikaları Müessesesi
• Gemlik Suni İpek Teşebbüsü

2. Yıl 1941

• Sümerbank Teşekkül Merkezi
• Karabük Demir Çelik, Beykoz Deri ve Kundura, Bursa Merinos ve Defterdar Fabrikaları

3. Yıl 1943

• Deri ve Kundura Sanayii Müessesesi

4. Yıl 1944

• Sümerbank Teşekkül Merkezi

SONUÇ
EKLER
KAYNAKÇA